Aan de voet van het El Vallito klif, in het uiterste westen van El Hierro, ligt het ‘rode strand’ van Verodal. Op de top van het klif ligt een rode kegel van lapilli: Montaña de los Charcos . Hoewel het strand uit de verte op het eerste gezicht grijs oogt, heeft het zand van dichtbij een zweem van rood en valt ook op hoe grof het zand is.

Overal op de wereld kan men heel bijzondere zanden vinden. Zanden die gevormd worden als resultaat van langdurige geologische processen en die vaak propvol zitten met de meest bijzondere mineralen, waartoe ook een aantal van edelsteen kwaliteit zijn.

Wat is zand?
Zand bestaat uit zandkorrels. Korrels met een diameter tussen de 0,06 en 2 millimeter grootte worden zand genoemd. Kleinere korrels heten slib en grotere korrels heten grind. Deze korrels zijn door erosieprocessen ooit ontstaan uit vaste gesteenten.

Gedurende de reis van de zandkorrels door de rivierbedding kunnen er nieuwe mineralen bijkomen, omdat de rivier door andere gesteenten stroomt. Ook kunnen er mineralen verdwijnen, omdat ze helemaal zijn opgeslepen. Ten slotte kunnen er tijdens of na afzetting van zand nog mineralen worden toegevoegd of weggehaald, bijvoorbeeld omdat er grondwater door het sediment stroomt. Het grondwater kan opgeloste stoffen achterlaten of juist vaste stoffen oplossen en afvoeren. Al deze processen zijn verantwoordelijk voor de grote verscheidenheid aan zandsoorten. Wanneer je een handje zand nat maakt, zal je vaak ook zien dat het uit allerlei verschillende kleuren bestaat, allemaal verschillende mineralen dus. Deze mineraalinhoud is interessant, omdat daarmee achterhaald kan worden wat er allemaal met dat zand is gebeurd.

Kleurverschillen
Zand is dus, zoals hiervoor beschreven, meestal een samenstelling van steen- en mineraaldeeltjes. De eigenschappen worden bepaald door de herkomst van deze deeltjes. Uit gesteenten kunnen mineralen vrijkomen. Als deze tussen het zand komen, ontstaan er minerale zanden. Hoe meer de mineralen dezelfde kleur hebben, hoe meer het zand ook die kleur krijgt.

Geel-bruingeel-rood
Iedereen weet dat de Nederlandse stranden niet wit zijn. De meeste stranden zijn geel en bestaan voornamelijk uit kwartskorrels. De reden dat kwarts zoveel voorkomt in zand is omdat het een hard mineraal is. Terwijl tijdens het transport andere mineralen vaak helemaal worden vergruisd en opgeslepen, komt kwarts vaak als winnaar uit de bus en is het de enige die overblijft. Dit kwartszand is wit tot geel van kleur. De gele kleur wordt vaak veroorzaakt door een klein laagje roest (ijzeroxide) dat om korrels heen zit en overkorsting wordt genoemd. Dit roestlaagje kan vele kleurschakeringen geel-bruin-rood veroorzaken en is op vele plekken in de
wereld te zien van stranden tot woestijnen.

Rood
Op vele plaatsen in de wereld kunnen donkerrode stranden of donkerrode plekken op de stranden gezien worden. Dit wordt veroorzaakt door het mineraal granaat.

Als je dit zand met een vergrootglas bekijkt dan kun je soms nog iets van de kristalvorm van granaat herkennen: rond met twaalf vlakken, vergelijkbaar met de vlakken van een voetbal.

Ook in Nederland kan dit aangetroffen worden aan de kust bij Bergen-Petten en op Vlieland. Vaak ligt het tegen de duinen en is het te zien na een fikse storm.

Wereldwijd zijn er vele voorbeelden van Alaska tot Hawaï en Scandinavië, Azië tot Australië.

Wit

Organische zanden ontstaan door de oceaan: koraal en schelpen worden vermalen tot enorm kleine stukjes en gaan een (groot) deel uitmaken van het zand. Veel stranden danken hun lichte kleur aan de schelpen, het koraal en de mineralen in de nabije omgeving. Deze zijn vaker lichtgekleurd, dan donkergekleurd. Dus pure koraal-/schelpenresten stranden zijn in het algemeen wit met soms gekleurde schelpen en koraalrestanten erin.

Nog meer “wit”
Wanneer zand voor meer dan 99,6% uit kwarts bestaat, spreken we van zilverzand. Dit is herkenbaar aan de witte kleur. We kennen het met name uit Limburg en omgeving. In Zuid-Limburg wordt zilverzand van Neogene ouderdom gewonnen (23 tot 2.6 miljoen jaar geleden).

Zilverzand bestond oorspronkelijk niet uitsluitend uit kwarts. Het rivierzand, waaruit dit zilverzand is ontstaan, is na afzetting in de bodem blootgesteld aan grondwater met humuszuren. Hierdoor zijn alle andere bestanddelen uit het zand aangetast, opgelost en afgevoerd, waardoor alleen de kwartskorrels over zijn gebleven.

Zwart
Bij zwarte zanden gaat het eigenlijk altijd om vulkanische zanden, alhoewel ijzeroxide soms ook bijna zwart kan lijken. De pikzwarte kleur ontstaat doordat afgekoelde lava in de zee komt en wordt verspreid over de stranden.

Een prachtig voorbeeld van een donker strand is: Punalu’u Beach op Hawaii. Dit zand is zo zwart en daardoor zeldzaam, dat het illegaal is om het mee te nemen!

Naast geheel zwarte stranden worden op andere stranden (en ook aan rivieroevers) regelmatig concentraties van zwarte zandengezien. Dit zijn meestal de zware mineralen magnetiet en ilmeniet, maar kunnen ook andere zware mineralen zijn. Deze eerste twee kun je met een magneet mooi uit het zand halen. Let op! doe een plastic zakje om de magneet, anders krijg je het bijna niet van de magneet af.

Groen

Punalu’u Beach is niet het enige bijzondere strand op Hawaii. Papakolea Beach heeft een prachtige olijfgroene kleur, wat veroorzaakt wordt door een slakkenkegel (vulkaan) die lava de zee in bracht. Deze lava bevatte nogal wat olivijn, wat de groene kleur veroorzaakt.

In vele vulkanische zwarte zanden kunnen in meer of mindere mate olivijn korrels worden gezien. Zij zijn te midden van de zwarte korrels goed te herkennen door hun heldere geelgroene uiterlijk. Bijvoorbeeld het Playa Janubio op Lanzarote.

Ander groen
Een ander groen zand is het glauconietzand. Glauconiet is een mineraal dat vaak wordt gevormd bij verwering van kleimineralen. Dit gebeurt alleen in ondiepe warme zeeën waar niet te veel sediment aangevoerd wordt. Glauconiet is een autochtoon mineraal, dus op de plek van afzetting gevormd. Als je glauconiet aantreft in zand dan weet je zeker dat dit vroeger in een ondiepe, warme zee is afgezet. In Nederland kennen we glauconietzand bijvoorbeeld uit de Vaals Formatie uit het Laat-Krijt (99,6 tot 65,5 miljoen jaar geleden) en de Breda Formatie uit het Mioceen (23 tot 5,3 miljoen jaar geleden) en Vroeg-Plioceen (5,3 tot 3,6 miljoen jaar geleden).

Zandsteen
In bovenstaande zijn een groot aantal verschillende kleuren van zand verklaard. Zandsteen is eigenlijk niet veel anders dan “versteend” zand. De zandkorrels zijn op een of andere manier aan elkaar gekit. Zo goed los zand allerlei kleuren kan aannemen, blijft die kleur meestal behouden als het zand tot zandsteen wordt omgevormd. Als het om verschillend gekleurde lagen zand gaat, ontstaan er prachtige gelaagde zandsteen afzettingen met grote kleurschakeringen.

Alle foto’s zijn gemaakt door Nynke Posthuma, met uitzondering van figuur 7 (Foto Cobouw) en figuur 9 (Anneke de Jong)
Referenties:

1. www.geologievannederland.nl 
2. Berendsen, H.J.A. 2004. De vorming van het land. - Van Gorcum & Comp, Assen.
3. Cobouw.nl, “Zandwinning Heerlen blijft nog twintig jaar bestaan” - Mario Silvester, 30 maart 2015.

Zand bestaat uit zeer kleine stukjes steen, zandkorrels, die in grootte variëren tussen 63 micrometer en 2 millimeter.
De korrels zijn meestal afbraakmateriaal van gesteenten, maar kunnen ook van organische afkomst zijn (schelpen, koraal) en vormen dan biogene zanden.

Biogeen zand (bio: leven, geen: gemaakt door) is van een organische samenstelling en komt vooral uit de zee. Het kan zowel van dierlijke als van plantaardige afkomst zijn, en is door de aanwezige kalk vaak licht van kleur.








De meest algemene bronnen van dit organische zand zijn de skeletoverblijfselen van zeeorganismen. Biogeen zand is onder andere afkomstig van de overblijfselen van foraminifera; de lege schalen maken vaak de helft van alle zandkorrels op Hawaï uit. De meest voorkomende plantaardige bron is het restant van kalkalgen. Weekdieren zijn de bron van de vele schelpjes en schelpfragmenten in zand. Eendenmosselen zien eruit als schelpen, maar behoren niet tot de klasse van de weekdieren. Het zijn kreeftachtigen met een kalkhoudend skelet, waarvan de overblijfselen vaak in geringe mate in zanden voorkomen. Ook de skeletten van stekelhuidigen komen geheel of fragmentarisch in zand voor. Denk daarbij aan zeesterren, zee-egels en de op het Noordzeestrand vaak aangespoelde zeeklit.

Zand van (sub)tropische eilanden is vaak afkomstig van koraalriffen; de massieve kalkstenen structuren die opgebouwd zijn door zeeorganismen. Koralen halen hiervoor opgelost calciumcarbonaat uit het zeewater. Tropische koraalriffen ontstaan alleen in ondiepe, heldere, onvervuilde en warme wateren bij de kust. De aanwezigheid van 'koraalzand' duidt dus op een dergelijke situatie in de omgeving. Witte zandstranden bestaan voor een belangrijk deel uit de uitwerpselen van de koraaletende papegaaivis. In het zuiden van de Grote Oceaan liggen een paar roodkoraalzandstranden, voornamelijk afkomstig van het pijporgelkoraal dat oranjerode tot roodbruine resten achterlaat. Een overheersing van roze of oranje forams op sommige atollen heeft een lichtroze tot oranje tint van het zand tot gevolg.



Een bijzonder biogeen zand is het Sterrenzand – Star Sand

Er is een strand in Okinawa (Japan) dat bestaat uit sterren. De zandkorrels hebben een stervorm. Daarom heet het Hoshizuna no Hama strand bij veel locals en buitenlanders Star Sand Beach.
De sterren zijn de kleine overblijfselen van eencellige organismen. Het skelet van deze eencelligen heeft de vorm van een ster. Deze stervorm is opgebouwd uit de vijf of zes kleine tentakels waarmee het organisme zich voortbeweegt.

Baculogypsina sphaerulata (Parker & Jones,1860) en Calcarina spengleri (Gmelin, 1791) die tussen het zeegras leven. Baculogypsina sphaerulata hebben een bolronde vorm met knopvormige uitsteeksels. Calcarina spengleri zijn kleiner en hebben puntvormige uitsteeksels.

De eencellige organismen maken hun skelet uit calcium carbonaat en deze spoelen in enorme aantallen op het strand aan als stervormige schelpjes, wanneer de dieren sterven. Star Sand Beach ligt in het noorden van het afgelegen eiland Taketomi, onderdeel van de Okinawa Prefectuur in Japan. Deze foraminifeer skeletjes kunnen ook op andere stille zuidzee eilanden gevonden worden (Fiji, Guam Nieuw-Guinea etc).

Referenties:

• Wikipedia - Zand
• Duikersgids 19-1-2016.
• Sablesdumonde.com - Bernard Remaud
• Marinespecies.org
• Foraminiferen.eu
• The secrets of Sand – G. Greenberg, C. Kiely, K. Clover. Voyageur Press – Quarto Publishing Group USA Inc, 2015.

In zanden uit IJsland of Lanzarote (Canarische eilanden) zitten soms naaldvormige partikels. Het blijkt om vulkanisch glas te gaan.

Vulkanisch glas komt alleen voor in gebieden waar extrusief, dwz zich aan het aardoppervlak afspelend, vulkanisme is geweest. Deze extrusieve- of vulkanische gesteenten koelen snel af en zijn daardoor in het algemeen fijnkorrelig. Basalt is een zeer donker -groen tot zwart- fijnkorrelig gesteente, dat op vele vulkanische eilanden als IJsland, de Canarische eilanden en Hawai voorkomt.

De bovenlaag van de oceaanbodem bestaat ook uit basalt. De grofkorrelige variant heet gabbro. Basalt en gabbro bestaan voornamelijk uit ortho- en clinopyroxenen en calciumrijke plagioklaas.
In uitvloeiingsgesteenten of in vulkanoclastische sedimenten wordt een type glas gevormd, dat vulkanisch glas heet. Bij een vulkaanuitbarsting ontstond glas doordat de lava dusdanig snel afkoelde dat er geen tijd was om kristallen te laten groeien. Vulkanisch glas ontstaat alleen bij snelle afkoeling van de lava met een watergehalte van maximaal 3-4%. Zeer vloeibare magma kristalliseert sneller, dan visceuze magma en zure visceuze magma kristalliseert langzamer dan basische magma en is daardoor meestal glasachtig. Dit alles verklaart waarom de uitvloeiingsgesteeenten Daciet en Rhyoliet bedekt worden met een dikke laag zwart obsidiaanglas. Ook alle tefra (het materiaal dat bij een vulkaanuitbarsting uit de lucht naar beneden valt) is glasachtig.

Indien het gehalte aan vluchtige bestanddelen (water, kooldioxide) hoger is ontstaat puimsteen, doordat niet alle vrijkomende gassen op tijd kunnen wegkomen. De achtergebleven gassen werken als blaasmiddel en het gesteente is dan ook zeer poreus en licht. Basalt kan door de snelle afkoeling ook blaasjes (vesikels) bevatten, als resultaat van niet ontsnapt gas tijdens het stollen en heet dan vesiculaire basalt.

Meestal bestaat het glas uit kwarts met mineralen als magnesium en ijzer. De bekendste variant is obsidiaan, dat doorgaans zwart van kleur is maar ook andere kleuren als grijs, groen, bruin en rood kan hebben. Het lage waterpercentage maakt deze variant helder en glanzend. Bij een iets hoger waterpercentage wordt de obsidiaan dof. Het heeft een schelpvormige breuk en werd door zijn hardheid in combinatie met de scherpe breuken in de oudheid als werktuig gebruikt.

In zand zijn ook nog steeds delen terug te vinden. Het kan gaan om versplinterd vulkanisch glas of naalden in allerlei vormen, bolletjes en haarfijne vezels zoals Pele’s haar van Hawaï genoemd naar de godin der vulkanen.

Referenties
1. Wikipedia
2. The 22nd edition of the manual of Mineral Science (after James D. Dana). C. Klein. John Wiley & sons, Inc.
3. Living Earth, outline of the geology of Iceland. A.T. Gudmundsson. Mal og Menning, 2010.

Alle foto’s: Nynke Posthuma

Al lopend op het strand of kijkend naar een rivieroever zul je op vele plekken in de wereld zand zien glimmen, met name als het nat is. Echter ook als het droog valt blijven er opvallende glimmende delen over, vaak als randje aan de zijkant. Bij nadere inspectie blijken het daadwerkelijk glimmende zandkorrels te zijn, zogenaamde glimmers.

Door omstandigheden is er deze maand geen artikel voor “zand van de maand” aanwezig. Het leek de redactie van de serie zand/ mineraal/ edelsteen/ fossiel van de maand interessant om eens bij anderen in de keuken te kijken. Er zijn daarom een zestal sites over “zand” uitgezocht. Zowel Nederlandse sites als een drietal buitenlandse sites staan hieronder genoemd met een korte beschrijving van de inhoud van de site. 
Lezen en zien hoe andere verzamelaars bezig zijn met de hobby kan verfrissend werken en misschien nieuwe ideeën geven, zodat de hobby nog leuker of interessanter wordt.
Wij zijn benieuwd wat u van de verschillende sites vindt. Uw reacties zien we graag tegemoet via onderstaand login/reactie formulier.

Nadrukkelijk vermelden wij dat Stichting GEA niet verantwoordelijk is voor de inhoud van de hier genoemde sites. Op sommige sites worden bepaalde zand gerelateerde zaken ter verkoop aangeboden, GEA neemt geen enkele verantwoording voor de aangeboden artikelen.

In een eerder artikel dat verscheen in het kader “zand van de maand” vertelde ik over zware mineralen en vooral over het granaat houdend zand van Petten, Noord-Holland. De oorsprong van de in dit zand aanwezige (zware) mineralen als granaat, magnetiet, ilmeniet e.a. is o.a. te vinden in Scandinavië van waaruit het met landijs meekwam. Granaat zowel als toermalijn is rijkelijk aanwezig. Dit zand heeft vaak een overwegend rode kleur en wordt ook wel granaat- of granaathoudend zand genoemd. Het zand ten zuiden van Bergen is grotendeels door (voorlopers van) de huidige rivieren Rijn en Maas meegenomen en tenslotte gedeponeerd in de Noordzee. De mineralogische samenstelling is anders dan die van het noorden en is rijk aan saussuriet (alteriet) en hoornblende.

Op meerdere plekken in zowel Nederland als België maar ook wel in andere landen is glauconiet-zand te vinden. Meestal is het geen zuivere glauconiet maar een mengsel van glauconiet en kwarts, soms ook met fossielen. Glauconietzanden vallen onder de noemer mariene zanden.

Deze keer nemen we een bijzonder zand onder de loep. In Namibië bij Lüderitz bevindt zich een strand, waar veel, zo niet uitsluitend agaat gezien wordt. Dit strand heet dan ook Agate Beach. Agaat als mineraal in zand komt verder niet frequent voor, alhoewel er ook een Agate Beach in Lincoln County, Oregon, USA is.

Wie in Frankrijk naar de Provence gaat, kan er bijna niet omheen, het okergebied is, vooral met de heerlijke warme Franse zon erop schijnend, een lust voor het oog en in één woord schitterend. Een schakering van tinten die variëren van wit tot geel, zacht oranje tot diep rood of violet, de kleur van kerrie naar zacht geel, groen en grijs-wit. Kortom, een gebied dat je gezien moet hebben als toerist, geologisch geïnteresseerde en zeker als zandverzamelaar.

Niet iedereen weet of realiseert zich, dat de zanden van de Nederlandse kust voor een groot deel uit kwarts bestaan. Zelfs de verschillen in de strandzanden langs de kust valt weinig mensen op. Eerder besteedden wij al aandacht aan een artikel over zware zanden. Kwarts is gewoon kwarts, hoor je vaak zeggen, maar hoe komt het dan dat het zand bij bemonstering toch verschillen in uiterlijk en kleur vertoont?

De naam toermalijn komt van turamali, een naam die gegeven werd aan de eerste edelstenen uit Sri Lanka. Toermalijn komt in zand vaak voor als prismatisch kristal, dicht bij de bron. We beginnen dit verhaal met een interview over het Rauristal met Jelle Talma.

Olivijn is een zeer frequent voorkomend mineraal in de mantel. Basalten bevatten soms ophopingen van olivijn, de zogenaamde olivijnknollen. Zodoende komt het ondanks het feit dat het makkelijk verweerbaar is regelmatig voor in jongere sedimentaire afzettingen afkomstig van basische gesteenten. In vele strandzanden afkomstig van basaltisch vulkanisme wordt olivijn gevonden, bijvoorbeeld op Hawaii: Green Beach en op vele andere vulkanische eilanden in de Grote Oceaan. Ook dichterbij op de Canarische eilanden, bijv. Lanzarote met Playa Janubio.

Afgelopen jaar was het Mineraal van de Maand een zeer succesvolle rubriek op de GEA website. Omdat Stichting GEA om meer dan alleen mineralen draait, is deze rubriek nu uitgebreid met fossielen, zand en edelstenen. Deze maand mag de werkgroep Zand de aftrap nemen met Granaatzand en zware zanden.