Edelsteen van de maand: Tanzaniet herkennen.

Kees Hoving

Herkomst van de naam

Tanzaniet is een variëteit van het mineraal zoisiet en genoemd naar het land van de vindplaats de Meralani-heuvels in Tanzania. De naam van de tanzaniet zou volgens mineralogische maatstaven “blauwe zoisiet“ moeten hebben geheten. In de Engelse taal klinkt “zoisiet “ zoiets als “suicide” (zelfmoord); reden om op voorspraak van Tiffany - New York als handelsnaam tanzaniet te kiezen, naar de vindplaats Tanzania.

*Afb. 1 1 t/m 5 V.l.n.r. een orthorombisch grondvlak, een prisma; een ruw kristal (let op de streping) en twee facetstenen: links meer blauw, rechts meer violet.*

Chemisch gezien is het een: calcium-aluminium-sorosilicaat. Vroeger werd het mineraal tot de epidootgroep gerekend, maar dat is sinds een aantal jaren niet meer zo.

Kristalstelsel: orthorombisch; zoisiet vormt soms prismatische kristallen maar komt vaak als compacte massa’s voor.

Fysische eigenschappen:

Hardheid - H	: 6+
Dichtheid - d	: 3.15 - 3.35
Refractie index - n	: 1.696-1.718
Dubbelbreking	: 0.021 (max.)
Optische karakter	: 2+
Glans	: glasglans
Pleochroïsme	: sterk paars/blauw/groen/geel, tenzij verhit, zie tabel
Dispersie	: 0.021 (laag)
Blote-oog-techniek	: 0.4
Doorzichtigheid	: doorzichtig tot ondoorzichtig
Spectrum-absorptie	: soms 455, 528, 603, 755, indien kobaltblauw: 680 nm, indien verhit (“normaal”) dan zwakkere lijnen of minder pieken

Variëteiten van zoisiet

Zoisiet, anyoliet (betekent in de taal van de Masaï = groen) opaak groen: een onzuivere variëteit vermengd met zwarte amfibool en robijnkristallen
Zoisiet in een albiet rijk gesteente, opaak/doorschijnend groen (Fe3+); uit China afkomstig als jade imitatie
Thuliet, opaak, zelden doorzichtige roze (Mn3+),.is licht magnetisch.
Tanzaniet is doorzichtig, blauwviolet van kleur. Kleuroorzaak de aanwezigheid van V3+ of V4+ vanadium.

*Afb. 2 1 t/m 3 V.l.n.r. cabochon van zoisiet (anyoliet), een facetsteen van doorzichtige thuliet en een ruw prisma van groengele zoisiet.*

Kleurvariaties van zoisiet
Afb. 1.3 De blauwe tanzaniet, afkomstig uit de Merelani Hill’s Tanzania. Afb. 2.1 Donker groen met robijn. Herkomst Longido, Tanzania.
Afb. 2.2 Thuliet paars/roze (kleur door mangaan). Afb.2.3 Zoisiet licht geelgroen kleur, met iets hogere dichtheid (d 3.38) afkomstig uit Pakistan.
Verdere kleur mogelijkheden: oranje, grijs, groen (kleur door Fe3+ of Cr3+), geel en bruin.

Trichroïsme

	tanzaniet/zoisiet
		α	β	γ	chromofoor	bijzonder
1.	blauwpaars	blauw^s	paars^s	geelbruin	V	-
	indien verhit	blauw	paars	blauw	V	contrast minder
2.	roze	roze	blauw	geel	Mn	-
3.	groen	groen	blauw	bruin	Cr	-
	indien verhit	gr-blauw	blauw	bruin	Cr	hoofdkl: gr-blauw
4.	oranje	geel^s	roze^s	blauw	Ce, Nd	-
5.	geel	geel^s	roze	blauw	V	-

Vindplaatsen
Thuliet in Noorwegen, Groenland. Tanzaniet in Merelani Tanzania waar het in 1967 werd ontdekt. In 2020 werd een kristal van ruim 9 kg gevonden. Voorts Afghanistan, Kenia en Pakistan.

Behandelingen; kleurverbeteringen
De meeste ruwe bruin-gele-groene-grijze zoisiet kristallen krijgen door verhitting, 400-700o C na circa een kwartier een permanente verzadigde blauwe kleur met paars-violette tint, afhankelijk van de kijk- en slijprichting. Ze worden dan ‘tanzaniet’ genoemd. Kristallen hebben vaak een langsstreping. Een goed geslepen tanzaniet is in daglicht blauw, in kunstlicht meer violet. Levendige stenen worden het meest gewaardeerd. Stenen worden soms met kobalt blauw of blauwviolet gecoated. Mindere kwaliteit krijgt in de autoklaaf een kleurbehandeling: infusie. Aan de “takjes” kleven dan afwijkende, soms paarsrode kleuren.

Insluitsels
Zwarte ‘metallische’ grafietplaatjes, veren, groeikanalen (indien parallel georiënteerd: katogen!), corrosie op kanalen (“takjes”), lamellen (indien aanwezig zichtbaar met de polariscoop).

Afb. 3.1 en 3.2 Links Natuurlijke steen; tanzaniet insluitsels, “takjes”, microscoop, 40x. Rechts. Bewerkte steen met rode “verfresten” langs de takjes, 40 x microscoop. Bron: Themelis, Color Infusie.

Synthesen/imitaties
AG Japan heeft in het verleden een synthese geproduceerd met een iets lagere brekingsindex. Synthetisch forsteriet is een niet onbekende en mooi ogende imitatie. Verder spinel, ioliet en YAG. Maar deze hebben allemaal sterk afwijkende eigenschappen die een edelsteenkundige snel kan vast stellen.

Afb. 4.1 en 4.2 Spectra van zoisiet, blauwe variëteit: tanzaniet. Links met de spectroscoop absorptie op 455, 525 en een vage band op 580-660 nm. Rechts een spectrometergrafiek brede absorptiebanden rond 600 en 750 nm. Niet verhitte stenen of bij verhitting met een lagere temperatuur vertonen scherpere of hogere absorptiepieken. In een andere kijkpositie (langs de c-as) verschuiven de pieken zo’n 10 nm naar rechts.

Bronnen

V.Zancanella, Tanzanite, Cavalese 2004, aanbevolen.
T.Hainschwang, GGTL – InColor SP12.
T.Themelis, Tanzanite color-infusions, 2014.
W.Schuman, Edel- en sierstenen, Kosmos 11e.
A.Hodgkinson, GemTesting, 2015.
K.Hoving, Edelstenen herkennen, 2023.