Edelsteen van de maand: Maansteen

Op de NLC-beurs werd mij onlangs op de edelsteen-determinatiestand een grijswitte cabochon geslepen steen ter beoordeling aangeboden. Zo op het oog zou het een maansteen kunnen zijn. Maar ja, hoe stel je dat snel en accuraat vast. Een beetje heen en weer bewegen onder een spotlampje leverde een katoog-effect op. Dat doen ook imitatiesvan glas en synthetisch spinel. Eerst maar eens met de loep kijken, zie ik misschien luchtbellen? Spinel is enkel brekend, maar een imitatie vertoont onder de polariscoop nog wel eens anomale dubbelbreking. De natuurlijke maansteen is dubbelbrekend want het behoort tot de veldspaatgroep, die zo’n 40 variëteiten kent.

Maansteen is de melkig-blauwe orthoklaas veldspaat met het zogenoemde Schiller-effect. Dit refractie-effect wordt ook wel adulariscentie genoemd. Maar let op: niet alle maanstenen die adulariseren zijn adulaar. Onder adulaar wordt een veldspaat verstaan die voor 80% uit Kalium (=potassium) (K) en voor 20% uit natrium (=sodium) (Na) bestaat. Adularisatie komt bij bijna alle veldspaat-variëteiten voor. Maansteen kan kleurloos zijn maar komt vaak voor in de kleuren: wit, grijs, gelig, bruin.

Maansteen ontstaat tijdens de groei door drukverlaging en afkoeling en daardoor ontmenging (exsolutie) van perthiet en daardoor weer een omzetting in dubbele, parallel lopende, lamelachtige structuren (poly-synthetische tweelingen). Het zijn deze lamellen die tot lichtverstrooiing (Tyndall-scattering) leiden en de blauwe kleur veroorzaken. Als de lamellen scherp zijn begrensd ontstaat door reflectie het katoog-effect. De ontmenging gebeurt bij een atemperatuur van 500-700oC. Bij een hoge temperatuur kristalliseert de veldspaat uit in een monokliene structuur, bij een lage temperatuur in een trikliene structuur. Dat heeft tot gevolg dat eigenschappen als soortelijke massa, refractie index en optisch karakter ook verschillen. De orthoklaas (rechtbrekende)- maansteen uit Sri Lanka heeft een soortelijke massa (SM) van 2.56-2.59 en een lichtbreking (RI) van 1.518-1.526. Veldspaat splijt gemakkelijk langs de vlakken 001 en 010.

Bij het onderzoek van een edelsteen wordt ook gekeken naar andere optische eigenschappen. Met een refractometer kan bijvoorbeeld de kristallografische assigheid van een steen worden bepaald. Een (denkbeeldige) as is een enkelbrekende richting in een dubbelbrekend kristal. Meestal in de lengterichting gezien van een prisma en wordt c-as genoemd. Veldspaat heeft twee enkel brekende richtingen op de c-as. Ze kunnen met een refractometer of een polariscoop worden waargenomen. Met de refractometer kan ook het optisch signaal worden bepaald. In dit tekstdeel worden een aantal eigenschappen kort beschreven. In het kader van het artikel gaat een precieze uitleg te ver. Wie meer wil weten kan het beste een cursus edelsteenkunde volgen. Voor meer informatie kunt u contat opnemen met de auteur.

Andere maansteen variëteiten kunnen zijn:

1. Microklien (SM 2.54-2.63) en sanidien (SM 2.56-2.62), komt vooral uit Mexico.
2. Albiet. Bekend zijn de Canadese (pidgeonstones) peristeriet- en de Mexicaanse oligoklaas maanstenen. De laatste zijn vaak kleurloos en hebben een krachtige blauwe adulariscentie.
3. Anorthiet. De labradoriet wordt vaak aangeboden als (iriserende) regenboogmaansteen. De kleur is hoekafhankelijk. De reflecties ontstaan door lichtbreking en interferentie. De andesien komt uit India (meestal bruinig, soms groen), Zambia en Madagaskar. De laatste hebben als insluitsels soms vingerafdrukken en reflecties rond de lamellen.

De plagioklaasveldspaat (albiet-anorthiet) valt als volgt in te delen:

Vindplaatsen
Maansteen wordt in veel landen gevonden. De grootste leveranciers zijn: Sri Lanka, Brazilië, India, Madagaskar, Myanmar, Tanzania en USA.

Imitaties
Imitaties zijn onder andere glas (opaline) met soms plastic coating, of op folie geplakt. Synthetisch spinel (flame methode) wordt opnieuw verhit en door ontmenging van aluminium/magnesium krijgt het een blauwige waas. Seleniet (gips) met een topcoating. Wit gebrande amethist. Kleurgelijke chalcedoon. En dan de echte neppers: doubletten van maansteen op kwarts. Ook tripletten van kwarts met een blauwige kitlaag. Imitaties kunnen fluorescentie vertonen. Natuurlijke maanstenen zijn onder lang (365 nanometer) ultra-violet inert; ze reageren niet of zwak.

Insluitsels
De maanstenen uit Sri Lanka hebben karakteristieke insluitsels. Ten eerste de zogenoemde “duizendpoten” (ijzerdendrieten in splijtvlakken die parallel lopen aan de kristallografisch c-as), ten tweede “vingerafdrukken” (helende barstjes langs splijtvlakken) en ten derde “sneeuwballen” (gerelateerd aan kwarts). De labradoriet heeft vaak veel zwarte (ilmeniet) naaldachtige insluitsels en wordt daarom ook wel eens “black moonstone” genoemd.

Dan even terug naar de door mij onderzochte cabochon steen. Vaak doorslaggevend is het bepalen van het soortelijk massa. Onder de polariscoop en/of konoscoop zou ik de soms lastig te vinden dubbele optische assenbeelden moeten zien. Maar het belangrijkste hulpmiddel in dit geval was de microscoop. De steen bekeken onder de microscoop tegen een zwarte achtergrond. En wat zag ik? Prachtige “duizendpoten” en “sneeuwballen”; kenmerkende diagnostische insluitsels. Identificatie geslaagd; een echte maansteen. Klant tevreden!

Foto’s afb. 2 t/m 5 zijn gemaakt door Kees Hoving.

Bronnen:

• J. Arem, G&G, 1988 e.v.;
• W. Schumann, Gids van Edelstenen, 11e druk;
• A. Hodgkinson, GemTesting, 2015;
• P. Slootweg, presentatie veldspaten Gemma, Gemmologisch Gilde, 2019;
• NedGemLab, lesboek vakopleiding.

MEER WETEN OVER VELDSPATEN
Gratis iBook verkrijgbaar via de GEA-site. Klik hier voor de gratis download. iBooks draaien op het Apple platform. Heb je geen Apple computer (iMac), iPhone of iPad, dan kun je via de GEA-site een gratis PDF versie aanvragen.